گرمای شهر زندگی تابستانه را برایمان تبدیل به یک کابوس کرده است. شهرهایی که روزگاری پناهمان بود از باد و باران و آفتاب و جنگ، امروز گویی شبیه به شعبه ای زمینی از جهنمی گدازان است. البته این تعبیر اصلا یک تعبیر ادیبانه نیست بلکه روایتی از یک واقعیت مستند است. شاهدش هم بیمارانی است که برای درمان سوختگی های ناشی از افتادن روی سطوح سیمانی و آسفالت خانه ها و خیابان ها به مراکز درمانی مراجعه می کنند. اگر هنوز هم نمی توانید ساختن چنین جهنمی را باور کنید؛ جالب است بدانید دمای سطح آسفالت و بتن در تابش مستقیم آفتاب می‌تواند تا 82 درجه سلسیوس برسد. (این را مسئول مرکز سوختگی آریزونا در فنیکس گفته است؛ آقای کوین فوستر (.
اگر این سوال برایتان مطرح شد که چرا و چگونه باید یک نفر در تابستان روی آسفالت خیابان بیفتد؟ به کودکان فکر کنید، به سالمندان یا به برخوردهای اتفاقی در خیابان. اتفاق است و می‌افتد حتی برای انسان های سالم و سرحال و بالغ. اما آسیب افزایش دمای سطوحی مثل آسفالت و سیمان تنها محدود به سوختگی های ناشی از تماس با سطوح داغ نیست. موضوع مهم دیگر کیفیت زیست و سلامتمان است که از افزایش هوای محیط اطرافمان تاثیر می‌پذیرد.
گرمای شهرهای امروز بیشتر از دیروز
احتمالا شما هم به این فکر کرده اید که گذشتگان چطور هوای گرم تابستان را بدون کولر و تهویه تحمل می کردند؟! و اگر ما جای آنها بودیم احتمالا قویا به خودکشی جمعی فکر می کردیم. دردناک است اما خود ما (به معنی جوامع امروزین) هم در تا این اندازه گرم کردن محیط اطرافمان مقصریم.
ما شهرهایمان را پر کرده ایم از سطوح فلزی، سیمانی، بتنی و سنگی و آسفالت. این سطوح که جایگزین سطوح مرطوب و نفوذ پذیری چون خاک و گیاه و گل و چوب شده اند توانایی بسیاری در جذب، ذخیره و بازتاب پرتوهای خورشیدی دارند که علت مهمترین منبع گرمای زمین است. به این عدد دقت کنید: « آسفالت و بتن توانایی جذب بیش از 95% انرژی خورشیدی را دارند که به آنها می رسد» موضوع این است که این انرژی جذب شده به محیط اطراف بر میگردد و باعث گرم شدن محیط می شود.
یک دیتای دیگر اهمیت این موضوع را بهتر نشان می دهد: روزی که دمای هوای اعلام شده 38 درجه است را در نظر بگیرید. این دما را هواشناسان در فاصله بیش از یک متر از سطح زمین اندازه گرفته اند. اما اگر بخواهید در همین هوا دمای سطوح آسفالت و سیمان را اندازه بگیرید دما سنج به شما عدد 65 یا بیشتر از آن را نشان میدهد. حال بیایید دقیق تر ببینیم که این سطوح گدازان چه تاثیری بر دمای هوا می‌گذارند. برای توضیح آن دانشمندان از مفهومی به نام جزیره های حرارتی شهری استفاده میکنند.
جزیره های حرارتی شهری
اگر دمای یک منطقه را با دوربین های حرارتی ثبت کنید، شهرها نقطه های زرد و قرمزی (دمای بالا) هستند که در میان گستره ای آبی رنگ که نشان دهنده دمای پایین تر است احاطه شده اند. درست مانند یک جزیره. شهرهای امروزی ما با سطوح سخت و نفوذ ناپذیرشان همان جزیره های با دمای بالایی هستند که اقلیم شناسان نام این مناطق را «جزیره حرارتی» گذاشته اند.
یک شب تابستانی را در اقلیم گرم و خشک ایران تصور کنید. اگر شهری با جمعیت یک میلیون داشته باشیم اختلاف دمای این شهر با محیط اطرافش تا 12 درجه سانتیگراد خواهد بود. یعنی شب تابستانی در حوالی همین شهر و کمی دور تر از سطوح بتنی ساختمان ها و آسفالت خیابان ها 12 درجه سانتیگراد خنک تر است. این عدد را موسسه حفاظت محیطی امریکا اعلام کرده یا همان U.S Environmental Protection.
دمای سطوح شهری و دمای هوا چه ربطی به یکدیگر دارند؟
دمای سطوح رابطه ای غیر مستقیم اما اثرگذاری بر روی دمای هوا دارد. به ویژه سطوحی که در سایه قرار دارند اثرگذاری ملموس تر و مطلوب تری را در خنکای هوا دارند. فضای سبز یک باغ یا پارک را در مرکز شهر در نظر بگیرید؛ اگر در یک ظهر تابستانی از این قسمت عبور کرده باشید حتما متوجه اختلاف دمای دلپذیر و قابل لمس این باغ شده اید. همین میزان تفاوت را میتوان در شرایطی دیگر و در عکس ماجرا دید. یعنی در یک فضای شهری متراکم از خیابان و ساختمان و سطوحی که حرارت از آنها ساطع می شود.
عوامل مختلفی در ایجاد فضاهای پرحرارت شهری دخالت دارند. یکی از مهمترین این عوامل حذف کردن سبزینگی شهرهاست. باغ هایی که تخریب می شوند تا تبدیل به برج و پاساژ و ساختمان های بتنی و سنگی شوند. این کار شبیه آن است که کولرهای بزرگ شهرمان رو اوراق کنیم و آتششان بزنیم و یک بخاری بزرگ روشن کنیم. در واقع همانقدر که از توان خنک کنندگی شهر کم می‌کنیم به جاش هیترهای بتنی و آسفالت اضافه کردیم تا حسابی داغمان کند. باغ ها و درختان سطح شهر دقیقا مثل کولر های آبی عمل میکنند. برگ های گیاهان پوشال های کولر آبی هستند که آب را در خودشان ذخیره میکنند و با تابش انرژی خورشید و تبخیر آن آب هوای اطراف را خنک میکنند. وزش نسیم هم نقش موتور کولر را دارد و این هوای خنک را در شهر به گردش در می‌آورد. البته ساختمان های متراکم و بلند جلوی کانال های کولر را بسته اند. راستی کدام یک از ما حاضریم در تابستانی داغ کولر خانه هایمان را با هیتر عوض کنیم؟
فضاهای حرارتی شهر از ترکیب عوامل مختلفی ساخته میشوند. حذف فضای سبز و پوشش گیاهی که نقشی حیاتی در کاهش دمای سطحی از طریق تبخیر و تعرق بازی می کند. یکی از مهمترین عوامل است. (اینجا بیشتر از حقوق شهروندان از شهر بخوانید).
در حالی که هندسه شهر با ساختار انسدادیش در طول شب گرما ساطع میکند. علاوه بر این فضاهای شهری در مقایسه با فضای روستایی گرمای بیشتری را جذب و ذخیر می کند. شناسایی این موارد به ما کمک میکند تا شهرهایی خنک تر و پایدار تر ایجاد کنیم.
این تصاویر که دوربین های حرارتی ماهواره ی Landsat-9 satellite ناسا گرفته به وضوح تاثیر بخش های سرسبز ی را نشان میدهد که در نزدیکی نقطه های شهری با دمای بالا قرار گرفته اند اما دمای به شدت پایین تری را نشان میدهند. تاثیری که احتمالا در روزهای گرم تابستان در نزدیکی پارک ها و یا در فضاهای اطراف شهر که بافت گیاهی دارند به خوبی حس کرده ایم.
